Phát hành trái phiếu xanh đô thị: Lời giải về vốn dài hạn cho các dự án lớn

Trái phiếu xanh - Cơ hội và thách thức

Nhu cầu đầu tư cho các lĩnh vực như giao thông công cộng, xử lý nước, quản lý chất thải, tòa nhà xanh và năng lượng tái tạo tại các đô thị Đông Nam Á mà đặc biệt là đô thị như TP.HCM của Việt Nam là vô cùng cấp thiết. Với vai trò trung tâm kinh tế và logistics, TP.HCM (gồm TP.HCM - Bà Rịa – Bình Dương theo Nghị quyết số 60-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về việc sắp xếp lại các đơn vị hành chính đã chính thức được triển khai), có nhu cầu đầu tư hạ tầng xanh lên tới hàng chục tỷ USD. Trái phiếu xanh chính là kênh huy động vốn dài hạn phù hợp để giảm áp lực ngân sách và huy động dòng vốn tư nhân.

Phối cảnh cảng trung chuyển Cần Giờ. Nguồn: Sở Xây dựng TP.HCM

Tại Việt Nam, theo Bộ Tài chính, tổng giá trị phát hành trái phiếu xanh trong năm 2021 mới chỉ đạt khoảng 284 triệu USD, chiếm tỷ trọng rất nhỏ trong tổng quy mô thị trường vốn trong nước. Điều này cho thấy dư địa phát triển còn rất lớn, đặc biệt khi các địa phương chủ động tham gia. Thị trường vốn nợ bền vững của Việt Nam đang chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ và ấn tượng, thể hiện rõ qua quy mô ngày càng mở rộng và vị thế dẫn đầu trong khu vực Đông Nam Á. Tổng giá trị thị trường vốn nợ bền vững, bao gồm các loại trái phiếu xanh, xã hội và bền vững (GSS), đã đạt 1,5 tỷ USD vào năm 2021, tăng gần gấp 5 lần so với mức 0,3 tỷ USD của năm 2020 và duy trì đà tăng trưởng ổn định suốt ba năm liên tiếp.

Trong bức tranh chung của thị trường toàn cầu, khối lượng tích lũy của các loại trái phiếu xanh, xã hội, bền vững và liên kết với tính bền vững (GSS+) đã đạt 4,2 nghìn tỷ USD vào năm 2023 và tiếp tục tăng lên 5,1 nghìn tỷ USD chỉ trong nửa đầu năm 2024. Đóng góp vào xu hướng này, thị trường trái phiếu xanh (TPX) của Việt Nam cũng đạt 1 tỷ USD lưu hành vào cuối năm 2023, chiếm khoảng 2% tổng trái phiếu đang lưu hành và dự kiến sẽ tiếp tục tăng trong giai đoạn 2024-2025. Từ năm 2019 đến 2023, Việt Nam đã phát hành khoảng 1,16 tỷ USD TPX. Đáng chú ý, Việt Nam đã vươn lên trở thành thị trường phát hành nợ xanh lớn thứ hai trong khối ASEAN, đạt 1 tỷ USD (chỉ sau Singapore).

Phần lớn các khoản trái phiếu và vay xanh này tập trung vào hai ngành chủ chốt là vận tải và năng lượng, cho thấy sự ưu tiên rõ ràng trong việc đầu tư vào các lĩnh vực có tác động lớn đến phát triển bền vững. Những con số này không chỉ khẳng định tiềm năng to lớn mà còn thể hiện vai trò ngày càng quan rọng của Việt Nam trong bức tranh tài chính bền vững của khu vực.

Việt Nam đã thể hiện cam kết mạnh mẽ với phát triển bền vững qua Chiến lược Tăng trưởng Xanh, Kế hoạch hành động ứng phó biến đổi khí hậu, và đặc biệt là cam kết Net Zero năm 2050 tại COP26 (Climate Bonds Initiative). Đồng thời, theo Báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường (trước đây là Bộ Tài nguyên và Môi trường) vào 2023, nhiều đô thị lớn đang xây dựng kế hoạch hành động khí hậu cấp tỉnh, tạo tiền đề cho triển khai tài chính khí hậu tại địa phương.

Theo IFC, gần 23% nhà đầu tư quốc tế tại Việt Nam đang tìm kiếm cơ hội đầu tư ESG, nhưng gặp khó khăn vì thiếu chuẩn hóa dự án. Nếu Việt Nam có khung định danh xanh quốc gia và nền tảng dữ liệu minh bạch, quy mô phát hành trái phiếu xanh đô thị có thể đạt từ 3–5 tỷ USD/năm trong thập niên tới.

Trái phiếu xanh có thể thu hút mạnh các nhà đầu tư quốc tế quan tâm đến ESG (Environmental – Social – Governance). Theo Climate Bonds Initiative et al., dòng vốn toàn cầu dành cho tài chính xanh ngày càng tăng, với ưu tiên dành cho các thị trường mới nổi có dự án minh bạch và quy mô. Việc hợp nhất ba địa phương sẽ tạo thành vùng kinh tế – đô thị đủ lớn để hấp dẫn các quỹ đầu tư quốc tế và tổ chức tài chính phát triển. Ngoài ra, cũng theo IFC, khoảng 23% nhà đầu tư nước ngoài tại Việt Nam hiện đang tích cực tìm kiếm các cơ hội đầu tư xanh, nhưng gặp khó khăn do thiếu sản phẩm đạt chuẩn.

Hiện tại, Việt Nam chưa có bộ tiêu chuẩn trái phiếu xanh quốc gia hoàn chỉnh. Điều này khiến các địa phương gặp khó khăn trong việc xác định tiêu chí dự án xanh, quy trình phát hành và trách nhiệm báo cáo. Theo báo cáo của UNDP Việt Nam, các hướng dẫn hiện hành về trái phiếu xanh còn rời rạc và chưa có tính ràng buộc pháp lý. Hiện nay, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang trong quá trình xây dựng tiêu chí phân loại xanh. Tính đến năm 2022, Việt Nam mới có vài đợt phát hành trái phiếu xanh ở mức thí điểm, chủ yếu là khu vực tư nhân. Các địa phương vẫn chưa có khuôn khổ pháp lý riêng cho phát hành trái phiếu xanh công lập. Việc đánh giá dự án, giám sát dòng vốn và kiểm định xanh còn phụ thuộc nhiều vào tổ chức quốc tế. Các dự án xanh cấp tỉnh thường nhỏ, manh mún, không đủ hấp dẫn để phát hành trái phiếu quy mô lớn. Việc mở rộng vùng đô thị từ TP.HCM – BRVT – Bình Dương để trở thành TP.HCM mới, sẽ giúp hình thành các danh mục đầu tư rõ ràng, có thể thiết kế các gói trái phiếu đa mục tiêu (giao thông, xử lý nước, công nghiệp xanh).

Có thể nói, siêu đô thị TP.HCM - vùng kinh tế trọng điểm phía Nam đang cần hàng loạt dự án quy mô lớn như: tuyến metro nội vùng và liên vùng, hệ thống cảng biển – logistics, và các khu công nghiệp phát thải thấp. Đây là những lĩnh vực đòi hỏi vốn dài hạn – điều mà trái phiếu xanh đô thị có thể giải quyết hiệu quả.

Kinh nghiệm từ các quốc gia Bắc Âu

Mô hình huy động tài chính vùng thông qua các Cơ quan Tài chính Chính quyền Địa phương (LGFA – Local Government Funding Agencies) đã chứng minh tính hiệu quả cao tại các quốc gia Bắc Âu như Thụy Điển, Đan Mạch, Phần Lan, Na Uy và Iceland. Đây là các tổ chức phi lợi nhuận, được sở hữu và điều hành bởi chính các chính quyền địa phương, có chức năng huy động vốn tập trung từ thị trường tài chính để tài trợ cho các dự án hạ tầng đô thị và phát triển bền vững. Nhờ cơ chế bảo lãnh chéo giữa các địa phương và được hỗ trợ kỹ thuật từ cấp trung ương, các LGFA tại Bắc Âu đều đạt xếp hạng tín nhiệm AAA – mức cao nhất trên thị trường trái phiếu toàn cầu. (Climate Bonds Initiative, 2018). Ví dụ, Kommuninvest của Thụy Điển hiện đang phục vụ hơn 60 địa phương, phát hành trái phiếu xanh phục vụ cho các dự án xử lý nước, xây dựng trường học, nhà ở xã hội và giao thông công cộng.

Nhu cầu đầu tư hạ tầng xanh của siêu đô thị TP HCM lên tới hàng chục tỷ USD. Ảnh minh họa

Tương tự, Kommune-Kredit của Đan Mạch và Kommunalbanken của Na Uy được thành lập từ đầu thế kỷ 20, giúp các địa phương nhỏ tiếp cận nguồn vốn giá rẻ từ thị trường trong và ngoài nước. Đặc biệt, tất cả các tổ chức này đều đã tích cực tham gia thị trường trái phiếu xanh, với tổng giá trị phát hành hơn 5,5% tổng quy mô trái phiếu xanh toàn cầu tính đến cuối năm 2023 – một con số ấn tượng đối với các quốc gia có quy mô dân số nhỏ.

Một điểm đáng chú ý là các tổ chức LGFA Bắc Âu đều xây dựng hệ thống dữ liệu minh bạch và hỗ trợ kỹ thuật chuyên sâu cho các địa phương. Chính điều này tạo ra sự tin cậy cao từ nhà đầu tư, đồng thời giảm chi phí phát hành trái phiếu và rủi ro tài chính. Bên cạnh đó, các quốc gia Bắc Âu còn xây dựng những sáng kiến khu vực như Hội đồng Bắc Âu về Phát triển Bền vững (Nordic Sustainable Cities), Quỹ Thử thách Toàn cầu (Global Challenges Initiative), giúp thúc đẩy đổi mới tài chính xanh và chuyển đổi đô thị thông minh.

Chúng ta nhận thấy tính chất phi lợi nhuận và đồng sở hữu là điểm chung nổi bật: tất cả các tổ chức đều do chính quyền địa phương sở hữu, vận hành để phục vụ công ích thay vì lợi nhuận.

Bảo lãnh chéo hoặc bảo lãnh từ nhà nước giúp giảm rủi ro tín dụng, qua đó giảm lãi suất khi phát hành trái phiếu – đây là yếu tố mà Việt Nam có thể học hỏi.

Xếp hạng tín nhiệm AAA là minh chứng cho uy tín và hiệu quả vận hành của các tổ chức này, góp phần thu hút mạnh mẽ dòng vốn ESG từ thị trường quốc tế. Thị phần cao (trên 40%) tại các nước Bắc Âu thể hiện vai trò trung tâm tài chính địa phương của LGFA – khác biệt hoàn toàn với tình trạng phân tán vốn đầu tư ở cấp tỉnh tại Việt Nam hiện nay.

Đối với Việt Nam, những bài học từ Bắc Âu có thể được áp dụng trực tiếp trong việc xây dựng mô hình tài chính tại Thành phố Hồ Chí Minh và các địa phương trong vùng.

Ngoài ra, cần xây dựng một trung tâm dữ liệu xanh vùng TP.HCM để chuẩn hóa thông tin các dự án xanh, phục vụ đánh giá rủi ro, xếp hạng ESG và công khai hiệu quả đầu tư. Điều này có thể học hỏi từ nền tảng dữ liệu kỹ thuật của Kommuninvest hay Kommunalbanken, vốn là yếu tố then chốt giúp các tổ chức này huy động vốn quốc tế dễ dàng...

* Đại học Kinh Tế Thành Phố Hồ Chí Minh, UEH Mekong, Việt Nam

Nguồn: Phát hành trái phiếu xanh đô thị: Lời giải về vốn dài hạn cho các dự án lớn