Tận dụng hiệp định thương mại tự do thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa trong bối cảnh mới

Hiệp định thương mại tự do (FTA) đang ngày càng trở thành công cụ quan trọng để các quốc gia mở rộng thị trường, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và nâng cao vị thế trên trường quốc tế. Việt Nam, với vị thế là một quốc gia đang hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu, đã ký kết và tham gia nhiều FTA. Các FTA thế hệ mới mang lại nhiều cơ hội tiếp cận thị trường lớn trên thế giới, song cũng đặt ra một số tiêu chuẩn cao hơn pháp luật Việt Nam, đòi hỏi các doanh nghiệp phải chú trọng nâng cao nhận thức. Vậy làm thế nào để tận dụng tối đa cơ hội từ các FTA này để thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa trong bối cảnh mới?

FTA là chìa khóa để hội nhập quốc tế

Kể từ Hiệp định thương mại tự do (FTA) đầu tiên Việt Nam tham gia cách đây hơn 30 năm (với ASEAN), đến nay Việt Nam đã ký kết, thực thi 17 FTA đã được ký kết và thực thi giúp mở rộng không gian cho ngoại thương Việt Nam, góp phần quan trọng thúc đẩy tăng trưởng xuất khẩu và cả nền kinh tế. Việc thực thi các FTA thời gian qua mở ra cơ hội rất lớn cho Việt Nam trong phát triển thị trường, tăng trưởng thương mại, xuất nhập khẩu và đầu tư, góp phần đưa nền kinh tế Việt Nam duy trì mức tăng trưởng cao 6-7%/năm, lọt Top 20 quốc gia có quy mô thương mại lớn toàn cầu. Tham gia FTA đã mang lại nhiều lợi ích cho doanh nghiệp như cung cấp cơ hội cho doanh nghiệp tiếp cận các thị trường mới, giảm thuế quan và rào cản thương mại. Điều này giúp tăng cường khả năng xuất khẩu của doanh nghiệp, giúp gia tăng doanh số bán hàng, quy mô hoạt động.

Trên thực tế, bằng việc tận dụng hiệu quả các FTA để thúc đẩy xuất khẩu, giai đoạn 10 năm (từ 2013-2022), mức tăng trưởng bình quân kim ngạch xuất khẩu hàng Việt Nam có sử dụng ưu đãi thuế quan theo các Hiệp định FTA là 12,7%/năm. Con số này cao hơn mức tăng bình quân tổng kim ngạch xuất khẩu (12,5%/năm giai đoạn 2013-2022). Năm 2023 là năm thứ 8 Việt Nam xuất siêu liên tiếp, với con số kỷ lục hơn 28 tỷ USD. Việt Nam đã trở thành 1 trong 20 nền kinh tế có quy mô thương mại quốc tế lớn hàng đầu thế giới. Năm 2024, tổng kim ngạch xuất khẩu ước tăng 15,8%, cao gần gấp 3 lần so với mục tiêu kế hoạch 6% mà Chính phủ giao; cán cân thương mại duy trì xuất siêu ở mức cao, khoảng 23,31 tỉ USD, cao hơn rất nhiều so với mục tiêu do Chính phủ giao là khoảng 15 tỉ USD. Việt Nam tiếp tục là trung tâm sản xuất hàng hóa lớn cho các nhà đầu tư quốc tế, đặc biệt trong ngành xuất khẩu chủ lực, từ điện tử, máy móc thiết bị cho tới nhóm nông, lâm, thủy sản…

Các doanh nghiệp nội địa và khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) thời gian qua đã tăng đầu tư để mở rộng xuất khẩu, đặc biệt vào các thị trường có hiệp định thương mại với Việt Nam. Các năm 2022, 2023, vốn FDI vào Việt Nam liên tiếp lập kỷ lục mới. Năm 2023, tổng vốn đăng ký lên tới hơn 36 tỉ USD, vốn thực hiện hơn 23 tỉ USD, cao nhất từ trước tới nay. Tiếp tục xu hướng này, 11 tháng đầu năm 2024, thu hút FDI đạt 31,4 tỉ USD, tăng 1%, trong đó vốn đăng ký mới đạt 17,39 tỉ USD, tăng 0,7% so với cùng kỳ. Về vốn thực hiện, tính đến 30/11, các dự án đầu tư nước ngoài ước tính đã giải ngân được khoảng khoảng 21,68 tỉ USD, tăng 7,1% so với cùng kỳ năm 2023.

Theo đánh giá của ông Dominik Meichle, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp châu Âu (Eurocharm) tại Việt Nam, EVFTA đã giúp Việt Nam vươn lên chiếm ưu thế trở thành một trong hai nước ASEAN duy nhất (cùng với Singapore) có hiệp định thương mại tự do với EU. Kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường EU tăng từ khoảng 35 tỉ euro năm 2019 lên hơn 48 tỉ euro năm 2023. Cùng với đó, EVFTA đã và đang góp phần củng cố vị thế của Việt Nam như một điểm đến hấp dẫn cho đầu tư châu Âu, tạo "cú huých" hút dòng vốn FDI từ EU vào Việt Nam. EVFTA góp phần đưa EU lên vị trí thứ 6 trong số các nhà đầu tư FDI nhiều nhất vào Việt Nam với 2,450 dự án, tổng số vốn đầu tư hơn 28 tỉ euro dù Hiệp định Bảo hộ đầu tư Việt Nam – EU (EVIPA) vẫn đang trong quá trình phê chuẩn, chưa được thực thi.Những con số 'biết nói' nêu trên chính là sự đánh giá hiệu quả nhất về tác động của các FTA đối với nền kinh tế Việt Nam. Thông qua công tác hội nhập, Việt Nam đã và đang trở thành cửa ngõ quan trọng bởi giờ đây đầu tư vào Việt Nam là có thể tiếp cận được với hầu hết các thị trường lớn của thế giới.

Các lực cản nội tại và những cơ hội từ FTA bị 'đánh rơi'

Việc ký kết, thực thi các FTA đã đem lại nhiều tác động tích cực trong việc mở rộng thị trường, gia tăng kim ngạch xuất khẩu hàng hóa cho Việt Nam. Tuy nhiên, chúng ta cần nhận diện rõ những hạn chế cố hữu đã và đang làm cho không ít cơ hội từ FTA chưa được tận dụng hết.

Thực tế đáng buồn là với nỗ lực tuyên truyền của các cơ quan chức năng, địa phương, truyền thông, đến nay vẫn còn nhiều doanh nghiệp còn lạ lẫm về FTA. Khảo sát của VCCI năm 2016, 2020 và 2022 về mức độ quan tâm và chủ động tìm hiểu các cam kết FTA của doanh nghiệp cho thấy tỉ lệ doanh nghiệp "không biết" về các FTA có xu hướng tăng theo thời gian; tỉ lệ doanh nghiệp "có nghe nói" về các FTA là 62,1% năm 2020 và 55,8% năm 2022. Tỉ lệ các doanh nghiệp có hiểu biết khá rõ hoặc rất rõ về các cam kết FTA có liên quan tới mình đã tăng từ mức 12,4% năm 2016 lên mức 26,1% năm 2022. Đáng chú ý, theo khảo sát, có tới 93,9% doanh nghiệp "từng nghe nói" hoặc "biết ở các mức độ khác" nhau về EVFTA. Đây là hiệp định được doanh nghiệp biết đến nhiều nhất trong số 16 FTA đang thực hiện. Không những thế, ở mức độ sâu hơn, cứ 10 doanh nghiệp thì có 3 doanh nghiệp "biết khá rõ" và 1 doanh nghiệp "biết rất rõ" về các cam kết EVFTA có liên quan tới hoạt động kinh doanh của mình.

Bên cạnh đó, số liệu từ báo cáo của Bộ Công Thương cho thấy, xét riêng EVFTA, sau 3 năm thực hiện, doanh nghiệp nội địa chỉ tận dụng được 26% ưu đãi của hiệp định. Trong khi đó, mức độ tận dụng ưu đãi của hiệp định này từ các doanh nghiệp FDI lớn hơn đáng kể. Năm 2023, FDI thực hiện ở Việt Nam đạt trên 23 tỉ USD và đây là con số kỷ lục trong 36 năm thu hút FDI. Hầu hết lượng FDI này đổ vào khu vực xuất khẩu để tận dụng cơ hội FTA. Trên 70% kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam thuộc về doanh nghiệp FDI. Doanh nghiệp nội địa chỉ ở con số tỉ trọng xuất khẩu chưa đến 30% tổng kim ngạch này. Theo Viện Nghiên cứu đầu tư quốc tế (ISC), các lĩnh vực gắn với phát triển quan hệ đầu tư quốc tế giai đoạn mới chỉ đạt được mức vừa phải, chưa tương xứng với tiềm năng to lớn của nền kinh tế, chủ yếu do nhà đầu tư nước ngoài trực tiếp là các công ty xuyên quốc gia thực hiện. Báo cáo trình Thủ tướng Chính phủ về kết quả triển khai thực hiện Hiệp định CPTPP, EVFTA và UKVFTA nêu rõ, xuất khẩu sang các thị trường FTA lớn như EU, CPTPP, Vương quốc Anh dù tăng trưởng tích cực, nhưng tỉ trọng còn tương đối khiêm tốn, tỉ lệ tận dụng ưu đãi chưa đạt như kỳ vọng.

Theo nhận định của PGS.TS. Nguyễn Thường Lạng, Viện Thương mại và Kinh tế quốc tế (Trường Đại học Kinh tế quốc dân), việc tận dụng cơ hội từ các FTA của các doanh nghiệp nội địa chủ yếu tập trung vào các mặt hàng truyền thống, dựa trên lợi thế chi phí lao động thấp như: dệt may, hàng công nghiệp lắp ráp và tài nguyên thiên nhiên ưu đãi như nông sản, đồ gỗ. Hơn nữa, các mặt hàng này vẫn chưa khai thác hết khả năng nâng cao giá trị gia tăng bằng các kỹ thuật phát triển chuỗi cung ứng và marketing chuyên nghiệp. Việt Nam được dự báo lạc quan là cứ điểm sản xuất sản phẩm điện tử toàn thế giới sau khi hàng loạt FTA có hiệu lực. Tuy nhiên, vai trò này ít có khả năng do doanh nghiệp nội địa đảm nhiệm trong ngắn hạn. Các FTA chưa được tận dụng để tạo động lực đủ lớn để hình thánh làn sóng đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp nội địa. Số lượng doanh nghiệp rút lui khỏi thị trường vẫn còn khá lớn. Cùng quan điểm trên, Chuyên gia tài chính- ngân hàng, Tiến sĩ Doãn Hữu Tuệ cho biết, tỉ lệ tận dụng ưu đãi trong CPTPP mới khoảng 5%, trong EVFTA 26% và UKVFTA chưa đến 24%. Các doanh nghiệp FDI vẫn chiếm tỉ trọng đa số trong kim ngạch xuất khẩu các mặt hàng chủ lực của Việt Nam. Nhiều doanh nghiệp chỉ mới tham gia được một số công đoạn của chuỗi cung ứng; khả năng đáp ứng, tuân thủ được các yêu cầu về chất lượng, vệ sinh an toàn thực phẩm và các yêu cầu kỹ thuật của hàng hóa Việt Nam còn hạn chế, nhất là trong bối cảnh nhiều thị trường nhập khẩu ngày càng nâng cao tiêu chuẩn kỹ thuật, hàng rào phi thuế quan. Doanh nghiệp Việt Nam vẫn chủ yếu làm các sản phẩm gia công theo đơn đặt hàng và làm những sản phẩm đặc thù chế biến còn ít, do đó giá trị gia tăng thu được không cao.

Ngoài những lực cản đã nêu, doanh nghiệp còn phải đối diện với những khó khăn khách quan trong việc tận dụng lợi thế từ FTA. Một khảo sát của VCCI cho thấy doanh nghiệp lo ngại nhất là về các biến động và bất ổn của thị trường (46,8% doanh nghiệp), hạn chế trong năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp (46,4%), thiếu thông tin về cam kết và cách thức áp dụng (40,1%) và mặc dù đã có sự cải thiện đáng kể, bất cập trong công tác tổ chức thực thi các FTA của các cơ quan nhà nước vẫn là lực cản với khoảng 28,2% doanh nghiệp.

"Biết người, biết ta" để cùng thắng

Theo Thủ tướng Phạm Minh Chính, một trong những trọng tâm của ngoại giao kinh tế thời gian tới là phải nâng cao chất lượng, tính nhạy bén, kịp thời của công tác nghiên cứu, thông tin, tham mưu chiến lược, nắm bắt xu thế, phản ứng chính sách kịp thời, phục vụ điều hành kinh tế - xã hội; tập trung vào các xu thế mới, xu hướng điều chỉnh chính sách, ưu tiên mới của các đối tác. Thủ tướng Phạm Minh Chính đã nhiều lần chỉ đạo đa dạng hóa thị trường, sản phẩm và chuỗi cung ứng, khai thác hiệu quả các FTA đã ký kết, củng cố quan hệ kinh tế, thương mại, đầu tư với các thị trường lớn, chủ chốt như Hoa Kỳ, Trung Quốc, Nhật Bản, châu Âu, Hàn Quốc… đồng thời mở rộng, đa dạng hóa thị trường, chú trọng hơn các địa bàn tiềm năng, còn nhiều dư địa hợp tác như UAE, Trung Đông - châu Phi, Mỹ La - tinh, thị trường Halal… hỗ trợ doanh nghiệp chuẩn bị điều kiện, đáp ứng các tiêu chuẩn mới, tiêu chuẩn xanh…

Để FTA thực sự là động lực, là "đôi cánh" cho kinh tế Việt Nam bay cao, PGS.TS. Nguyễn Thường Lạng cho rằng doanh nghiệp Việt Nam cần có giải pháp "đúng và trúng" để tận dụng những cơ hội lớn về thị trường, tham gia sâu chuỗi giá trị toàn cầu và tiếp cận công nghệ hiện đại. tác động đầu tiên và lớn nhất của các FTA là mở rộng tối đa thị trường cả chiều rộng và chiều sâu. Để khai thác hiệu quả tác động này, doanh nghiệp cần chủ động đầu tư khảo sát, tìm hiểu thị trường để nắm chắc nhu cầu đối tác theo phương châm "bán những thứ thị trường cần", tích cực chào hàng trong các hội chợ, triển lãm, diễn đàn, hội nghị, hội thảo, kết nối giao thương để tìm đối tác phù hợp. Mỗi doanh nghiệp cần có bộ phận chuyên nghiệp về thu thập và xử lý thông tin, cập nhật thông tin, dự báo xu hướng và xây dựng các kịch bản thâm nhập thị trường hiệu quả. Việc tham gia FTA, về thực chất, là kết nối chuỗi giá trị, thâm nhập sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu. Để kết nối thực chất, doanh nghiệp cần đáp ứng tiêu chuẩn xuất xứ theo cam kết trong từng hiệp định. Tuyệt đối không gian lận xuất xứ, lẩn tránh các biện pháp phòng vệ thương mại dẫn đến đánh mất "chữ tín" với các đối tượng hữu quan. Hầu hết doanh nghiệp Việt Nam (khoảng 90%) đều có quy mô nhỏ và vừa, do đó, khó có thể bao phủ hết thị trường rộng lớn, khó tạo được lợi thế quy mô, thiếu đầu tư vào công nghệ cao, dễ bị đối thủ cạnh tranh chiếm lĩnh thậm chí bị gạt khỏi thị trường. Do vậy, các doanh nghiệp cần chủ động kết nối nội bộ ngành và ngoài ngành để tăng khả năng hỗ trợ, bổ sung lợi thế lẫn nhau, tăng năng lực đáp ứng đơn hàng quy mô lớn. Các doanh nghiệp nên đầu tư nghiên cứu, phát triển và đổi mới sáng tạo. Đây là những yếu tố tạo sự khác biệt, bí quyết và lợi thế cạnh tranh cốt lõi cho doanh nghiệp.

Chuyên gia Doãn Hữu Tuệ cho rằng, bên cạnh những giải pháp vĩ mô mà Chính phủ, các Bộ, ngành và địa phương đã đề ra, bản thân các doanh nghiệp phải nâng cao nhận thức và hành động sát với thực tiễn để tận dụng tốt các cơ hội từ các FTA. Doanh nghiệp Việt Nam cần định vị lại chính mình để tập trung vào những ngành hàng được xác định là thế mạnh và gắn bó lâu dài với những ngành hàng đó, cũng như tập trung vào những thương hiệu phát triển bền vững, mang lại giá trị gia tăng cao. Doanh nghiệp nên tập trung và hướng tới những sản phẩm trách nhiệm, những sản phẩm thân thiện với môi trường, từ khâu nguyên liệu cho đến khâu sản xuất, chế biến, tiêu thụ và tiến tới bao bì cũng phải sạch. Chú trọng chào hàng các sản phẩm chế biến có giá trị gia tăng cao, với giá cả cạnh tranh sát thực và chất lượng phù hợp, tuân thủ các yêu cầu về tiêu chuẩn và quy định nhập khẩu; tích cực quan tâm, đầu tư khai thác thị trường; thường xuyên theo dõi sát những diễn biến về an ninh chính trị đối với thị trường hợp tác để có đối sách kịp thời về các giao dịch ký kết hợp đồng mua bán, chuyên chở hàng hóa xuất nhập khẩu và bảo đảm lợi ích kinh doanh. Doanh nghiệp cần nắm bắt, cập nhật thông tin về thị trường, tìm hiểu các ưu đãi thuế quan các khu vực có FTA, đặc biệt là các FTA thế hệ mới để có kế hoạch đáp ứng hàng hóa xuất khẩu bền vững theo tiêu chuẩn thị trường lựa chọn, phù hợp với lợi thế của địa phương; tăng cường liên kết tạo sức mạnh cạnh tranh; xây dựng thương hiệu; đầu tư vào các vùng trồng nguyên liệu để chủ động nguồn hàng xuất khẩu. Các doanh nghiệp cũng cần nhận thức rõ tầm quan trọng của việc bảo vệ thương hiệu, bản quyền, sở hữu trí tuệ, kiểu dáng công nghiệp… để tránh những rủi ro không đáng có trong quá trình tham gia FTA.

Trong bối cảnh hiện nay, hoạt động xuất nhập khẩu đối mặt với nhiều khó khăn do tác động từ tình hình thế giới, khu vực diễn biến phức tạp, khó lường; lạm phát cao làm sụt giảm đơn hàng xuất khẩu. Xung đột nổ ra ở nhiều nơi... gây gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu, gia tăng chi phí sản xuất, vận chuyển hàng hoá. Bộ Công Thương đã và đang tập trung triển khai nhiều giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu, trong đó chú trọng tháo gỡ khó khăn cho doanh nghiệp và thúc đẩy tận dụng các Hiệp định FTA. Về các giải pháp thúc đẩy tận dụng các FTA, Bộ đã và đang đa dạng hoá hình thức tổ chức tuyên truyền rộng rãi về các ưu đãi tại các FTA, trong đó ứng dụng môi trường Internet và các mạng xã hội; triển khai vận hành tốt hệ thống cấp Giấy chứng nhận xuất xứ qua Internet và cơ chế tự chứng nhận xuất xứ; rà soát, đơn giản hóa quy trình cấp C/O; áp dụng khai báo C/O điện tử. Tăng cường cảnh báo sớm các vụ kiện phòng vệ thương mại; hướng dẫn doanh nghiệp cách ứng phó với các vụ kiện; kịp thời thông tin cho doanh nghiệp, Hiệp hội về thông tin, nhu cầu, quy định mới của thị trường.

Việc đàm phán thành công và tham gia vào các FTA đã chứng tỏ năng lực hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam. Tuy nhiên, đây mới chỉ là bệ phóng tốt để phát triển. Với "sân chơi" quốc tế rộng lớn, luật chơi nghiêm ngặt thì đòi hỏi người chơi – các doanh nghiệp phải nỗ lực rất nhiều. Bên cạnh các chính sách, giải pháp hỗ trợ từ phía Nhà nước, "trái ngọt" từ các FTA vẫn chờ những doanh nghiệp có đủ năng lực, chủ động thích ứng.

Nguồn: Tận dụng hiệp định thương mại tự do thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa trong bối cảnh mới