Mỹ áp thuế 40% hàng trung chuyển: Những nguy cơ bị điều tra nếu lẩn tránh

Tổng thống Mỹ Donald Trump vừa ký sắc lệnh hành pháp vào ngày 31/7 (sáng 1/8 theo giờ Việt Nam), điều chỉnh mức thuế quan “có đi có lại” đối với hàng chục quốc gia, với mức thuế mới dao động từ 10% đến 41%.

Chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố áp thêm mức thuế quan 40% đối với mọi hàng hóa bị coi là “trung chuyển” nhằm né tránh thuế quan. Về phía Việt Nam, Bộ Công Thương cho biết mức thuế đối ứng mà Mỹ dành cho Việt Nam giảm từ 46% xuống còn 20%.

Theo đánh giá, mức thuế dành cho hàng hóa trung chuyển lên tới 40% đã cho thấy tầm quan trọng của vấn đề xuất xứ hàng hoá. Xung quanh vấn đề này, Tạp chí Đầu tư Tài chính có cuộc trò chuyện với TS Phan Ngọc Tâm, Giảng viên Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, Giám đốc điều hành Công ty Luật Tín & Tâm.

DN Việt Nam đứng trước nhiều nguy cơ bị điều tra lẩn tránh thuế

- Thưa Luật sư trong bối cảnh nhiều quốc gia áp dụng các biện pháp phòng vệ thương mại, đặc biệt là thuế đối ứng (countervailing duties), Việt Nam đang đứng trước những nguy cơ nào liên quan đến gian lận xuất xứ hàng hóa?

TS Phan Ngọc Tâm: Việt Nam đứng trước nhiều nguy cơ bị điều tra lẩn tránh thuế, điều tra phòng vệ thương mại và nhiều quốc gia đang gia tăng các biện pháp phòng vệ thương mại, đặc biệt là thuế đối ứng sắp được Hoa Kỳ áp dụng, đe dọa uy tín của hàng hóa Việt Nam trên thị trường quốc tế mà còn tiềm ẩn những rủi ro pháp lý và kinh tế nghiêm trọng cho các doanh nghiệp xuất khẩu của Việt Nam.

Trên thực tế, hàng hóa "mượn danh" Việt Nam để trở thành hàng hóa có xuất xứ từ Việt Nam luôn là mục tiêu điều tra gian lận hàng đầu trong các hoạt động giám sát thương mại của các nước. Chẳng hạn, năm 2022, Hoa Kỳ thường xuyên khởi xướng điều tra đối với các mặt hàng ống thép bị nghi ngờ là thép nhập khẩu từ Trung Quốc. Hoặc năm 2024, Ấn Độ khởi xướng điều tra phòng vệ thương mại đối với mặt hàng thép nhập khẩu từ Việt Nam…

Với vị trí địa lý thuận lợi và các hiệp định thương mại tự do (FTA) rộng khắp, Việt Nam trở thành một điểm đến hấp dẫn cho các doanh nghiệp tìm cách né tránh thuế hoặc các rào cản thương mại. Vì vậy, Việt Nam đối mặt với việc các quốc gia tăng cường biện pháp thuế quan để bảo vệ sản xuất nội địa.

Cụ thể, Hoa Kỳ đã từng đề xuất áp mức thuế đối ứng 46% cho hàng hóa nhập khẩu từ Việt Nam. Hiện nay mức này đã giảm xuống còn 20% nhưng lại không áp dụng cho hàng hóa trung chuyển qua Việt Nam. Bất kỳ hàng hóa nào bị phát hiện hoặc có dấu hiệu cho thấy được trung chuyển qua Việt Nam dưới bất kỳ hình thức nào vẫn có thể bị áp mức thuế đối ứng lên đến 40%.

Như vậy là Việt Nam sẽ chịu áp lực bảo đảm cho nguồn gốc xuất xứ của sản phẩm để tránh bị áp các mức thuế cao cũng như là điều tra phòng vệ thương mại, lẩn tránh thuế. Đồng thời, doanh nghiệp đối diện với các rủi ro trong kinh doanh nếu không thể chứng minh được nguồn gốc xuất xứ sản phẩm.

- Việc một số doanh nghiệp nước ngoài “mượn tay” Việt Nam để né thuế từ các thị trường lớn (như Mỹ, EU) gây ảnh hưởng như thế nào đến uy tín hàng hóa "Made in Vietnam" và nguy cơ bị áp thuế đối ứng, thưa Luật sư?

TS Phan Ngọc Tâm: Việc các doanh nghiệp trung chuyển hàng hóa qua Việt Nam để mượn xuất xứ ‘Made in Vietnam” chắc chắn sẽ gây ra nhiều thiệt hại cho ngành sản xuất và làm mất uy tín của doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam. Điển hình là vào năm 2020 Bộ Thương mại Hoa Kỳ (DOC) khởi xướng điều tra áp dụng biện pháp chống lẩn tránh thuế với sản phẩm gỗ dán của Việt Nam.

Đồng thời, gỗ dán Việt Nam cũng từng bị Ủy ban Thương mại Hàn Quốc (KTC) điều tra chống bán phá giá. Điều này đã làm cho các doanh nghiệp sản xuất sản phẩm gỗ dán nói riêng và các ngành hàng may mặc, tiêu dùng, sắt thép, nội thất… nói chung của Việt Nam sẽ gặp nhiều khó khăn trong kinh doanh sản xuất, gây bất lợi khi không thể đáp ứng nhu cầu của các thị trường nhập khẩu và có thể mất lợi thế thương mại khi không thể chủ động được nguồn nguyên liệu phù hợp.

- Theo Luật sư, hiện còn tồn tại những "kẽ hở" nào trong hệ thống xác minh, cấp và kiểm tra chứng nhận xuất xứ (C/O) mà các đối tượng gian lận có thể lợi dụng?

TS Phan Ngọc Tâm: Hiện nay, việc khai báo và cấp Giấy chứng nhận xuất xứ C/O được thực hiện thông qua hệ thống Ecosystem có thể tiềm ẩn những rủi ro trong việc doanh nghiệp có thể khai báo sai lệch về mã HS, tiêu chí xuất xứ, nguyên liệu cấu thành hoặc khai không đầy đủ hồ sơ chứng minh xuất xứ.

Đầu tiên, theo Điều 6.3 Thông tư 39/2018/TT-BCT, khoản 1 và 3 Điều 11 Nghị định 31/2018/NĐ-CP có quy định về căn cứ “có lý do nghi ngờ hoặc phát hiện dấu hiệu gian lận”. Theo đó, Quy định này cho phép các cơ quan chức năng tiến hành kiểm tra khi có nghi ngờ. Tuy nhiên, “lý do nghi ngờ” và “dấu hiệu gian lận” là những khái niệm tương đối.

Tiếp đó, Điểm c, d khoản 1 Điều 28 Nghị định 31/2018/NĐ-CP, điểm a, b và c khoản 2 Điều 11 Thông tư 39/2018/TT-BCT, về thời điểm kiểm tra, có cả kiểm tra trước và sau khi cấp C/O/tự chứng nhận là điểm mạnh. Tuy nhiên, tần suất và phạm vi kiểm tra “sau khi đã cấp” hoặc “sau khi đã phát hành” có thể là kẽ hở. Nếu việc hậu kiểm không được thực hiện đủ thường xuyên hoặc ngẫu nhiên một cách có hệ thống, các doanh nghiệp gian lận có thể "qua mặt" được kiểm tra ban đầu và sau đó thay đổi hoạt động sản xuất hoặc nguồn nguyên liệu.

Ví dụ, thay đổi nguyên liệu/quy trình sau khi được cấp C/O/chấp thuận tự chứng nhận: Một doanh nghiệp có thể tuân thủ đầy đủ quy định và được cấp C/O hoặc chấp thuận tự chứng nhận. Tuy nhiên, sau đó, họ có thể thay đổi nguồn nguyên liệu (chuyển sang nguyên liệu không có xuất xứ hoặc xuất xứ từ nước không được ưu đãi) hoặc giảm bớt các công đoạn sản xuất để giảm chi phí mà vẫn tiếp tục sử dụng C/O/chứng từ tự chứng nhận đã được cấp. Nếu không có cơ chế hậu kiểm đủ thường xuyên và bất ngờ, hành vi này rất khó bị phát hiện.

Tiếp đó, chế tài xử phạt đối với các doanh nghiệp gian lận còn quá thấp so với lợi nhuận thu được. Tôi cho rằng hiện nay, mức phạt hiện hành chưa đủ sức răn đe để ngăn chặn hành vi gian lận. Ví dụ điển hình là Công ty Cổ phần Giám định Đại Minh Việt không có thẩm quyền cấp Giấy chứng nhận xuất xứ hàng hóa nhưng đã lợi dụng danh nghĩa của tổ chức khác để thực hiện cấp Giấy chứng nhận này cho nhiều doanh nghiệp. Công ty này thu từ 300.000 đồng đến 1 triệu đồng/1 C/O phát hành. Tổng số tiền thu lợi bất chính bước đầu xác định khoảng trên 300 triệu đồng. Tuy vây, theo Khoản 3b, Khoản 5 và Khoản 6 Điều 44 Nghị định 98/2020/NĐ-CP, cá nhân, tổ chức khi làm giả giấy chứng nhận C/O chỉ bị phạt tối đa ở mức 50.000.000 VND.

Doanh nghiệp cần mở rộng nguồn cung nguyên liệu

- Trong bối cảnh chuỗi cung ứng toàn cầu đang tái định hình, các FTA thế hệ mới yêu cầu khắt khe hơn về nguồn gốc nội địa. Việt Nam cần làm gì để đáp ứng yêu cầu này mà vẫn giữ được ưu đãi thuế quan?

TS Phan Ngọc Tâm: Tính đến tháng 10/2024, Việt Nam đã tham gia 17 FTA với các quốc gia và khu vực. Các FTA này nhìn chung đều đưa ra những yêu cầu chặt chẽ và khắt khe hơn về nguồn gốc nội địa, tỷ lệ nội địa hóa của các mặt hàng xuất khẩu có thể được hưởng ưu đãi thuế quan.

Việc đáp ứng các yêu cầu nói trên mà vẫn giữ được các mức ưu đãi thuế quan được ghi nhận trong các FTA là bài toán không đơn giản. Một mặt, ở góc độ thương mại chính sách, Nhà nước cần chủ động và quyết liệt trong quá trình đàm phán, thương lượng với các đối tác thương mại để đạt được những cam kết có lợi nhất cho doanh nghiệp Việt Nam, nới rộng khả năng để doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam có thể chủ động trong việc đảm bảo nguồn nguyên liệu cần thiết cho hoạt động sản xuất phục vụ xuất khẩu.

Mặt khác, ở góc độ doanh nghiệp, các nhà xuất khẩu Việt Nam cần nghiên cứu mở rộng nguồn cung nguyên liệu thay vì chỉ phụ thuộc vào một số thị trường truyền thống. Cần kết hợp giữa việc cải tiến quy trình sản xuất nhằm nâng cao tỷ lệ nội địa hóa với việc tìm kiếm mở rộng nguồn cung ứng nguyên liệu từ các quốc gia cùng là thành viên trong các Hiệp định FTA.

Việt Nam đứng trước nhiều nguy cơ bị điều tra lẩn tránh thuế, điều tra phòng vệ thương mại và nhiều quốc gia đang gia tăng các biện pháp phòng vệ thương mại.

- Thuế đối ứng nếu bị áp dụng không chỉ ảnh hưởng đến kim ngạch xuất khẩu mà còn làm méo mó cạnh tranh giữa các doanh nghiệp trong nước. Làm thế nào để tạo "hàng rào" bảo vệ doanh nghiệp chân chính?

TS Phan Ngọc Tâm: Có quan điểm cho rằng, thuế đối ứng là loại thuế một quốc gia áp dụng với hàng hóa nhập khẩu từ quốc gia khác nhằm đáp trả các hành động thương mại bị coi là không công bằng, như trợ cấp vượt mức, bán phá giá hoặc áp đặt hàng rào kỹ thuật gây bất lợi. Mặt khác, cũng có ý kiến cho rằng việc một quốc gia đơn phương áp dụng thuế đối ứng mà không thông qua trình tự, thủ tục đã được quy định trong Hiệp định về Trợ cấp và Các biện pháp đối kháng (SCM) và không có căn cứ hợp lý để áp dụng là không phù hợp với các nguyên tắc cơ bản của Luật Quốc tế.

Tuy nhiên, vấn đề này có thể được giải quyết thông qua trao đổi và thỏa thuận, trên tinh thần hợp tác và tôn trọng lợi ích của các bên liên quan. Giải quyết vấn đề bằng con đường thỏa thuận sẽ góp phần làm dịu căng thẳng thương mại và tạo thuận lợi hơn cho hoạt động thương mại giữa các bên.

Đồng thời, các quốc gia cũng cần thực hiện những điều chỉnh chính sách mang tính chiến lược và linh hoạt để chủ động ứng phó với các biến động từ môi trường thương mại quốc tế. Không chỉ cơ quan quản lý mà cộng đồng doanh nghiệp cũng cần nhanh chóng củng cố năng lực thích ứng để không bị động trước những thay đổi mang tính hệ thống, chẳng hạn như triển khai đa dạng hóa thị trường.

- Luật sư đánh giá vai trò của công nghệ truy xuất nguồn gốc – như blockchain, mã QR, hệ thống dữ liệu số – trong việc minh bạch hóa xuất xứ, từ đó phòng tránh rủi ro bị điều tra và áp thuế đối ứng?

TS Phan Ngọc Tâm: Công nghệ truy xuất nguồn gốc xuất xứ có vai trò rất quan trọng không chỉ đơn thuần cung cấp thông tin về nguồn gốc sản xuất mà còn lưu trữ chính xác dữ liệu trên một hệ thống được bảo mật cao, phòng chống bị sửa đổi thông tin để phục vụ các hành vi gian lận .

Việc thực hiện truy xuất nguồn gốc sản phẩm, hàng hóa đã được luật hóa cụ thể tại Thông tư số 02/2024/TT-BKHCN do Bộ Khoa học và Công nghệ ban hành ngày 28/3/2024, trong đó sử dụng các công nghệ theo Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 13274:2020 do Bộ Khoa học và Công nghệ công bố.

Việt Nam hiện đã áp dụng các công nghệ truy xuất nguồn gốc hàng hóa như công nghệ blockchain, mã QR kết hợp với hệ thống dữ liệu số trong các doanh nghiệp và sắp tới sẽ có nhiều quy định về truy xuất nguồn gốc được ban hành cho từng nhóm sản phẩm. Ví dụ như quản lý truy xuất nguồn gốc thực phẩm, Bộ Công Thương sẽ hoàn thiện Thông tư quy định về truy xuất nguồn gốc thực phẩm thuộc phạm vi quản lý của Bộ Công Thương, tiến độ hoàn thành tháng 12/2025.

- Với các vụ việc chống lẩn tránh thuế đang gia tăng, theo ông Việt Nam nên có chiến lược truyền thông ra sao với quốc tế để tránh bị đánh đồng toàn ngành, đồng thời vẫn kiên quyết xử lý vi phạm?

TS Phan Ngọc Tâm: Vấn đề này không chỉ nằm ở truyền thông và xử lý vi phạm mà còn là ở cách Việt Nam ứng xử và có đưa ra các giải pháp phù hợp để bảo đảm giảm thiểu tối đa các vấn đề như gian lận nguồn gốc xuất xứ, lẩn tránh thuế, phòng vệ thương mại. Trước bối cảnh biến động thuế quan và gia tăng các vụ việc phòng vệ thương mại, đây là thời điểm Việt Nam cần mạnh tay hơn với tình trạng gian lận xuất xứ, chuyển tải hàng hóa bất hợp pháp, tránh để bị lợi dụng làm điểm trung chuyển nhằm né thuế.

Để đáp ứng yêu cầu này, Việt Nam đã có những bước điều chỉnh về chủ trương và pháp luật phù hợp. Năm 2019, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết 52-NQ/TW, chủ trương thực hiện chuyển đổi số quốc gia và cập nhật công nghệ trong tình hình thế giới bước vào thời kỳ cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Tháng 5/2025 Thủ tướng Chính Phủ đã ban hành Chỉ thị số 13/CT-TTg, Công điện số 65/CĐ-TTg về tăng cường công tác chống buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả trong tình hình mới, yêu cầu các cơ quan chức năng phối hợp mở đợt tấn công cao điểm nhằm đẩy lùi tình trạng buôn lậu, gian lận thương mại, hàng giả, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trên toàn quốc. Chính phủ cũng đã yêu cầu Bộ Khoa học và Công nghệ khẩn trương rà soát sửa đổi, bổ sung Luật Sở hữu trí tuệ, Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa, bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ trong quy định của pháp luật. Đồng thời, các cơ quan truyền thông quốc gia như Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam, Thông tấn xã Việt Nam và hệ thống các cơ quan báo chí cũng được giao nhiệm vụ phối hợp với các Bộ, ngành, lực lượng chức năng tăng cường tuyên truyền, phổ biến thủ đoạn gian lận, nâng cao nhận thức cộng đồng, kiểm soát nội dung quảng cáo và biểu dương tấm gương tích cực trong công tác chống buôn lậu, hàng giả, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ.

Nói tóm lại, Việt Nam cần tăng cường xây dựng và quảng bá ra thế giới hình ảnh của một đối tác tin cậy, một thị trường an toàn với một hệ thống pháp lý chặt chẽ và mạnh mẽ trong việc ngăn chặn và xử lý các hành vi gian lận thương mại nói chung và hành vi lẩn tránh thuế nói riêng.

Bên cạnh đó, Nhà nước cũng phải không ngừng hoàn thiện khung pháp lý hiện hành cũng như cơ chế chính sách phù hợp để hỗ trợ doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam trong bối cảnh cạnh tranh thương mại đang ngày càng khốc liệt như hiện nay.

Trân trọng cảm ơn ông!

Nguồn:Mỹ áp thuế 40% hàng trung chuyển: Những nguy cơ bị điều tra nếu lẩn tránh